اسناد پرتغالي ها درباره ي شرق

مجلدات متعددي توسط مارلوسو - انديکوم که دربردارنده ي اسناد پرتغالي درباره ي مستعمرات اروپائيان در شرق است، منتشر گرديده که سه جلد آن توسط استاد بزرگوار دکتر خيرانديش جهت معرفي اجمالي به خوانندگان محترم کتاب ماه تاريخ و جغرافيا در اختيار اينجانب قرار گرفت. ضمن سپاسگزاري از ايشان، تلاش خواهم کرد رئوس مطالب را با استفاده از فهرست و مقدماتي که توسط ژان اوبن نوشته شده در اختيار خوانندگان قرار دهم.
مطالعات پيرامون اسناد پرتغالي ها توسط مدرسه ي تحقيقات عالي و مرکز تحقيقات تاريخي و مردم شناسي و نيز مرکز مطالعات اسلامي و شرقي آن مدرسه صورت گرفته است. مراکز فوق مطالعات گسترده اي را انجام داده و آثار ارزشمندي را منتشر کرده اند، به گونه اي که اين آثار و مطالعات، اطلاعات وسيع و ارزنده اي پيرامون شرق در اختيار مورخان، محققان، سياستمداران و سياستگزاران غربي قرار داده و با گسترش و تکميل تمام اطلاعات و شناسايي هاي مورد نياز، راه را بر خطا و اشتباه در تصميم گيري هاي سياست خارجي غربيان طي سده هاي 18، 19و 20 بسته است. تعداد اندکي از اين گونه مطالعات در اختيار محققان و مورخان ايراني قرار گرفته و تعداد انگشت شماري از آن ها نيز ترجمه گرديده است. اين سخن بدان معني است که ما بر اطلاعات و مطالعات انجام شده توسط مستشرقين وقوف نداشته و لذا تاريخ و تمدن اسلامي و شرق را در تلقي آنان نمي شناسيم و اين امر به امکان بهره برداري هميشگي آنان از سرزمين هاي شرق در جهت اهداف استعماري و استثماري شان کمک خواهد کرد. روي ديگر سخن اين است که ما شناخت کافي و بايسته اي از تاريخ و تمدن خويش نداريم و تاکنون نتوانسته ايم تصويري حقيقي و واقعي از تمدن سرزمين هاي شرقي و اسلامي به دست دهيم تا راه را بر يکسونگري و مطالعات هدفدار غربي ببنديم. اين همه در حالي است که مطالعات غرب شناسي ما بسيار فقيرتر از مطالعات شرقي ماست، لذا به نسبت بسيار تأسف انگيزي بر روند مسايل تاريخ و تمدن غرب ناآگاهيم.
اميد آن که در آينده بتوانيم با انجام مطالعات دقيق، علمي و پردوام راه شناخت و تعميق آگاهي هايمان را درباره ي تاريخ تمدن غرب و نيز تاريخ شرق دنبال نموده و به ميزان مؤسسات غربي کار کنيم.
تا سال 1973 که جلد دوم مجموعه ي مارلوسو ـ انديکوم منتشر گرديد، شش مرکز مطالعات فقط در مرکز مطالعات تاريخي و مردم شناسي وابسته به مدرسه تحقيقات عالي وجود داشت که مطالعات عالي شرقي، مطالعات عالي رومي يوناني، مطالعات عالي اسلامي و شرقي، مطالعات عالي سده هاي ميانه و مدرن و نيز تاريخ و تمدن کتاب از آن جمله اند. در هر يک از اين مجموعه ها، آثار متعددي پيرامون مطالعات و اسناد متعلق به جهان اسلام و شرق منتشر شده است.
در سال 1975 مؤسسه ي تاريخ شرق ادامه ي کار انتشار اسناد مربوط به مارلوسو - انديکوم را عهده دار بود. اين مؤسسه در « مدرسه ي مطالعات عالي » در دانشگاه سوربن قرار داشت و هدف خود را از انتشار اين اسناد و مطالعات صرفاً علمي - تاريخي ياد مي کرد و مي افزود اين مؤسسه در نظر دارد مطالعاتش پيرامون تاريخ اسلام و روابط آن با تمدن هاي ديگر، منجمله تمدن اروپايي را بررسي نمايد.
در عين حال کسب شناخت سياسي در اهداف آن گنجانده شده اما نه براي سياستمداران بلکه براي اعضاي اين مدرسه ي عالي.
محققان برجسته ي اين مجموعه، ژان اوبن ( Jean Aubin )، ژانويو بوشون ( Genevieve Bouchon )، ميشل. ن. پيرسون ( Michel N. Pearson )، چارلز بوکسر ( Charles R. Boxer )، ميشل لوسور ( Michel Lesure )، ژان لويي بکه - گرامون ( Jean-Louis Bacque –Grammont )، و آن مارگريت جونون ( Anne –Marguerite Jonnon ) مي باشند. مقدمه ي کتاب ها به قلم ژان اوبن است. وي تلاش نموده تا تصوير روشني از اهميت اسناد پرتغالي در مطالعات شرقي و اسلامي به دست دهد. اسناد آرشيوهاي پرتغالي بالغ بر ده ها هزار سند مي شود که به زبان هاي مختلف، از جمله پرتغالي، فارسي و عربي مي باشد. از اين ميان اسناد فارسي و عربي توسط « لاتورو دو تومبو » ( La Torro do tombo ) به چاپ رسيده است.
اين مجموعه با انتشار اسناد پرتغالي تکميل شده و قابل فهم مي گردد. اسناد پرتغالي مي تواند اوضاع سياسي، اقتصادي، اجتماعي و مذهبي سده ي 16م. را به خوبي ترسيم کند و اين در حالي است که در ساير کشورها اسناد و مدارک زيادي براي اين دوره از تاريخ وجود ندارد. امپراتوري پرتغال در زماني شروع به گسترش کرد که برتري و تفوق اروپائيان بر شرق مسلم شده بود. اين براي اولين بار بود که اروپا قبل از دوان صنعتي خود اقدام به استعمار سرزمين هاي آسيا و شرق مي کرد. دوراني طولاني که با فرآيندهاي بعدي استعمار همراه شد و با انقلاب هاي صنعتي پيشرفته تر گرديد. نکته ي جالب توجه اين بود که آغاز استعمار پرتغالي ها مصادف با گسترش اسلام در حوزه ي اقيانوس هند بود. مجموعه اسناد منتشره در اين سه جلد مي تواند روند چگونگي پيشرفت اسلام در کشورهاي مجاور در اقيانوس هند را نشان دهد. گسترش اسلام از يک سو و گسترش استعمار از سوي ديگر به برقراري روابط سياسي - اقتصادي تازه اي در اقيانوس هند منجر گرديد، از اين رو مطالعه ي اسناد فوق الذکر مي تواند چشم اندازهاي تازه اي از تاريخ جهاني را براي مورخين بگشايد.

جلد اول کتاب شامل مباحث زير است:

الف: هند، ژان اوبن؛ آلبوکرک و مذاکرات کامباي ( Cambaye ).

1- رقابت ميان ديو ( diu ) و سورات ( Surat ).
2- ملک اياز و فرانسيسکو دِ آلميدا ( Francisco de Almeida ).
3- دردسرهاي سلطان کروز ( Cruz ) و فتوحات ملک گويي ( Gopi ).
4- از سرگيري مذکرات.
5- سفارت تريستااودِگا ( Tristao de Ga ).
6- سفارت ديوگوفرنانذز دِ بيا ( Diogo Fernands de Beja ).
7- دستيابي به ثبات.
قسمت ديگر اين بخش متعلق به ژانويو بو شون است: پادشاهان کوتّه ( Kotte ) در ابتداي سده ي شانزدهم.
1- سيلان و پادشاهي کوتّه، 2- اولين مداخله ي پرتغالي ها، 3- مسئله پادشاهي در کوتّه.

ب: خليج فارس، ژاپن اوبن: کوييتار ( خواجه عطا ) ( Cojeatar ) و آلبوکرک

1- کوييتار، 2- شيوه تهاجم آلبوکرک، 3- دفاع کوييتار.

ج: اسناد

1- نامه ي آلفونسو دِ آلبوکرک به فرانسيسکو دِ آلميدا.
2- نامه ي مانوئل به صاحب منصبان اِلواس، 30 ژانويه 1509.
3- نامه ي ديگو فرناند دوبيا به مانوئل، اول دسامبر 1514.
4- نامه ي ملک اياز به ديگوگوتر دِ مونروي (Gotere de Monoroy)، ( 1516 م.)
5- نامه ي ديگو گوتر دِمونروي به ديگو مانوئل، دوم دسامبر 1516.
6- نامه ي گوتر دِمونري به لوئوسوبارزدِ آلبرگاريا ( Lopo Soares de Albergaria )، 3 ژانويه 1517.
7- نامه ي کريستووآ دِ لورنسوکاراکائو به ديگو مانوئل ( Cristovao Lourenco Caracao ) 13 ژانويه 1522.

دومين جلد از مجموعه ي مارلوسو - انديکوم به شش بخش زير تقسيم مي شود:

1- هند، 2- خليج فارس 3- اسناد شرقي، 4- اسناد اروپايي، 5- نقشه ها 6- نامه هاي ضميمه که مطالب مندرج در آن ها به شرح زير است:

الف: هند: ژانويوبوشون: مسلمانان کرالا ( Kerala ) در دروان اکتشافات پرتغالي ها

- ريشه ها
- موقعيت جغرافيايي کرالا و ابتداي تاريخ آن.
- گسترش سانسکريت در کرالا و ظهور اسلام.
- تهاجمات مسلمانان در سده ي 14 و نتايج سياسي آن، « مجامع اسلامي در آغاز سده ي 16 »، « موقعيت سياسي »، « زندگي اقتصادي و جوامع بازرگانان » و « عملکرد اجتماعي جوامع اسلامي ».
ميشل ن. پيرسون ( Michael N. Pearson )، برتري اقتصادي استعماري. گوآ (1600-1670)(Goa).

ب: خليج فارس: ژان اوبن: پادشاهي هرمز در آغاز سده 16

1- سواحل و جزاير، جرون، جزاير و تنگه هاي خليج فارس، مرزهاي داخلي.
2- عمان، چشم انداز دريا، عمان داخلي.
3- زندگي سياسي، بحران جانشيني در سده ي 15 عرب ها و ايرانيان، فرمانروايان
4- هرمز ميان هند و ايران، زندگي شهروندان، بنگسر.

ج: اسناد شرقي: ژان اوبن: اسناد عربي، فارسي و ترکي، تورو دِ تومبو.

1- نامه هاي کنياتار به آلفونسو دِ آلبوکرک.
2- نامه بابا عبدالله به د. مانوئل.

د: اسناد اروپايي

1- درآمدهاي پادشاهي هرمز و مخارج پادشاه در سال 1515.

هـ: نقشه ها

1- سواحل مالابار در آغاز سده ي 16.
2- خليج فارس در آغاز سده 16.
3- گارون و سواحل ايران.

و: نامه ها

1- اولين نامه ي کوياتار، 2- دومين نامه ي کوياتار 3- سومين نامه ي کوياتار 4- نامه ي بابا عبدالله، 5 و 6- نامه ي بابا عبداله.

سومين جلد از اين مجموعه شامل مطالب زير است:

الف: ژان اوبن: سفارت پدر جان نزد د. مانوئل:

1- اولين تماس هاي لوسو - اتيوسين ( حبشه اي ها ).
2- ملکه اِلاني و متروپل مارکوس.
3- ماتئوس تاجر.
4- مسير ماتئوس در هند.
5- ماتئوس و ارتباط با آلبوکرک.

ب: ژانويو بوشون: اولين سفر لوپو سوآرز در هند 1504- 1505.

1- از ليسبون تا کانانور.
2- تهاجم به مالابار و نابودي ناوگان مسلمانان در کاليکوت.
3- بازگشت.

ج: چارلز آرب وکسر: دوم يورک دِ مانسز باروش ( Dom Jorge de Meneses Baroche ) و نبرد مولرياوا ( Mulleriyawa )

د: اسناد:

ژانويو بوشون: معرفي اجمالي گزارش هاي هند در 1505.
ميشل لسور ( M. Lesure ) يک سند عثماني متعلق به 1525 درباره ي هند پرتغال و سرزمين هاي درياي سرخ
ژان - لويي بکه کرامون ( Jean – Louins Bacque- Grammont ). گزارش عثماني درباره ي آنتونيو تنريو ( Antonio Tenreiro )
آن مارگريت جو آنون ( Anne – Marguerite Joannon ) : درباره ي نامه اي از شاه هرمز ( 1508 )

هـ: گاهشماري

اشاره به سند ناشناخته ي موزه بريتانيا، براي شرح حال نويسي تريستآو دا کونها ( Tristaa da cunha )، بازگشت از طريق خليج بنگال در آغاز سده ي 16، عثمانيان و اتيوپي، زنان در جامعه ي استعماري.
مجموعه ي معرفي شده در 616 صفحه فراهم آمده که با توجه به ضمائم و اسناد همراه مي تواند براي مورخان و محققان تاريخ سده هاي ميانه ايران بسيار مفيد باشد.

پي نوشت :

1- عضو هيئت علمي دانشگاه سيستان و بلوچستان.

منبع مقاله :
خيرانديش، عبدالرسول؛ تبريزنيا، مجتبي؛ ( 1390 )، پژوهشنامه خليج فارس ( دفتر اول و دوم )، تهران: خانه كتاب، چاپ دوم